Аннотация: Старость – это период человеческой жизни, который имеет индивидуальные особенности поведения и образа жизни. Традиционное опредиление детства и юности как исключительных этапов человеческой жизни, выделяемых на образование, сильно девальвировало. Эта статья призвана показать, что образование взрослых есть важным инструментом стимулирования саморазвития и творчества пожилых людей. Углубления знаний и расширения мировозренческих горизонтов – это лучшая форма профилактики патологических явлений, возникающих в общестенной жизни людей пожилого возраста.
Ключевые слова: образование взрослых, работа, творчество, саморазвитие.
Педагогические науки
УДК: 374.71
Инглот-Кулас Йоанна
Доктор педагогических наук, старший преподаватель
Ярославская государственная высшая техническо- экономическая школа им. Бронислава Маркевича
Inglot-Kulas Joanna
Doctor of Philosophy in Pedagogy, senior lecture
The Bronisław Markiewicz State Higher
School of Technology and Economics in Jarosław
Inglot-Kulas Joanna
doktor nauk społecznych, starszy wykładowca
Państwowa Wyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna
im. ks. Bronisława Markiewicza w Jarosławiu
ОБРАЗОВАНИЕ ДЛЯ ВЗРОСЛЫХ КАК ИНСТРУМЕНТ САМОРАЗВИТИЯ
ADULT EDUCATION - BASIC TOOL OF SELF-DEVELOPMENT AND CREATIVITY
EDUKACJA DOROSŁYCH - PODSTAWOWE NARZĘDZIE SAMOROZWOJU I TWÓRCZOŚCI
Аннотация: Старость – это период человеческой жизни, который имеет индивидуальные особенности поведения и образа жизни. Традиционное опредиление детства и юности как исключительных этапов человеческой жизни, выделяемых на образование, сильно девальвировало. Эта статья призвана показать, что образование взрослых есть важным инструментом стимулирования саморазвития и творчества пожилых людей. Углубления знаний и расширения мировозренческих горизонтов – это лучшая форма профилактики патологических явлений, возникающих в общестенной жизни людей пожилого возраста.
Ключевые слова: образование взрослых, работа, творчество, саморазвитие.
Summary: Old age as a period of a human life that differentiates individuals should emphasize individual characteristics, especially in the terms of their activity and presented lifestyle. Traditional view of childhood and adolescence as a phase of life earmarked for education is strongly outmoded. The article is aimed at presenting the process of adult education as the tool that stimulates maturity, self-development and creativity of seniors. Deepening of knowledge and broadening of horizons is the best form for prevention of pathology of social life in the old age.
Keywords: adult education, work, creativity, self-development.
Streszczenie: Starość jako okres życia różnicujący poszczególne jednostki wymaga podkreślenia ich indywidualnych cech, zwłaszcza w aspekcie aktywności i prezentowanego stylu życia. Tradycyjne ujmowanie dzieciństwa i młodości jako faz życia przeznaczonych na edukację mocno się zdezaktualizowało. Celem artykułu jest ukazanie edukacji dorosłych jako narzędzia stymulującego dojrzałość, samorozwój i twórczość seniorów. To najlepsza forma realizacji profilaktyki patologii życia społecznego w starości dzięki pogłębianiu wiedzy i poszerzaniu horyzontów myślowych.
Słowa kluczowe: edukacja dorosłych, twórczość, kreatywność, samorozwój.
W wyniku procesu wychowania człowiek dorosły osiąga coraz wyższe stadia dojrzałości, zmieniając samego siebie i swoje otoczenie [1: 159]. Osoba dorosła najczęściej utożsamiana jest z synonimem odpowiedzialności, samodzielności, dojrzałości oraz pełnego rozwoju. Dowodem świadczącym o osiągnieciu tego stanu jest systematyczna praca nad sobą oraz posłuszeństwo wobec osób, które ze względu na wykonywany zawód, bądź pełnioną rolę społeczną spełniają ważną funkcję we wspomaganiu rozwoju człowieka.
Proces dochodzenia do dorosłości wymaga wiele trudu, konsekwencji i samozaparcia. W społeczeństwach, gdzie liczba seniorów systematycznie wzrasta niezwykle ważne jest utrzymanie solidarności międzypokoleniowej [2: 36]. Stosunek do osób starszych wskazuje na poziom rozwoju kulturowego danego społeczeństwa, tworząc zapowiedź przyszłych relacji młodych z kolejną generacją. Współcześnie trudno jest o postawę twórczą dającą człowiekowi poczucie spełnienia siebie [3: 271], przejawiającą się nie tylko w dziedzinach artystycznych, ale przede wszystkim w ustosunkowaniu do własnej osoby, otwartości, odwadze i niezależności.
Osoby dorosłe powinny podnosić swoje kwalifikacje i kompetencje ze względu na stawiane im wymagania cywilizacyjne [4: 203]. Podstawowym zadaniem wychowania staje się więc wyposażenie jednostki w metody samodzielnej pracy, zachowującej swą wartość w postępującym procesie jej intelektualnego i kulturalnego rozwoju [5: 315] w ciągu całego życia.
Oświata dorosłych rozumiana jest jako kompleks zorganizowanych działań oświatowych, formalnych bądź innych, mających na celu kontynuację, uzupełnianie wykształcenia w szkołach, uczelniach i uniwersytetach, a także naukę praktyczną, dzięki czemu osoby, uznawane przez społeczeństwo, do którego należą, za dorosłe, rozwijają swoje zdolności, wzbogacają wiedzę, doskonalą swoje techniczne i zawodowe kwalifikacje lub zdobywają nowy zawód, zmieniają swoje postawy i zachowania w zakresie wszechstronnego kształcenia osobowości oraz uczestnictwa w zrównoważonym i niezależnym rozwoju społecznym, ekonomicznym i kulturalnym [6].Edukacja dorosłych nie powinna z założenia adaptować człowieka do istniejących warunków. Jej główną ideą jest przygotowanie jednostki do przyszłości. Człowiek o szerokich horyzontach intelektualnych, przygotowany do stale zmieniających się warunków lepiej poradzi sobie w środowisku społecznym, a traktując pojawiające się problemy w kategoriach wyzwań może uruchomić pokłady twórczego myślenia, określane przez J. Kozieleckiego [7: 10] jako zdolność przekraczania własnych granic, czyli transgresję. Uczenie całożyciowe oznacza serie praktyk, wychodzących poza konwencjonalne podziały organizacyjne, akademickie, instytucjonalne oraz inne dziedziny życia [8: 64-65].
W tak rozumianym modelu główna rola skupia się na aktywności jednostki oraz społeczności skierowanej na zdobywanie nowych umiejętności i wiedzy. Uczenie się nie jest ograniczone czasowo, nie ustaje wraz z osiągnieciem określonego wieku, lecz jest kontynuowane w dorosłości. Obejmuje wszystkie fazy życia człowieka. Celem edukacji jest służenie człowiekowi w aktywnym i świadomym kreowaniu własnego rozwoju, co wspomagane jest przez różne instytucje i formy działania.
Aktywność jednostki bywa wyznacznikiem jej sposobu starzenia się, jej postawą wobec procesu własnej starości. Stąd aktywność edukacyjna seniora określana jest często jako styl życia w starości [9: 278].Podejmowanie przez jednostki różnorodnych działań może stanowić drogę do podtrzymywania jak najdłużej sprawności oraz samowystarczalności [10: 175]. Coraz większą popularnością cieszą się Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW – University of the Third Age) [11] stwarzające możliwość rozwoju nie tylko dorosłej jednostce, ale także całemu społeczeństwu. Uniwersytety działają w strukturach i pod patronatem wyższych uczelni. Są powoływane przez stowarzyszenia, instytucje prowadzące działalność popularnonaukową oraz funkcjonują przydomach kultury, bibliotekach, domach dziennego pobytu, ośrodkach pomocy społecznej. Do ich podstawowych celów należą: aktywizacja osób starszych (intelektualna, psychiczna, fizyczna, społeczna), poszerzanie wiedzy i umiejętności seniorów, ułatwianie kontaktów ze służbą zdrowia, czy ośrodkami kultury, angażowanie seniorów do aktywności na rzecz środowiska lokalnego, podtrzymywanie komunikacji i więzi międzyludzkich[12].
Innowacyjne podejście do wykorzystania potencjału osób starszych oferuje również unijny program „Uczenie się przez całe życie” (Lifelong Learning Programme) [13] wykorzystujący dwa programy sektorowe:
•Program Leonardo da Vinci - celem programu jest rozwój różnych form uczenia się przez całe życie poprzez wspieranie współpracy między systemami edukacji i szkoleń w krajach uczestniczących. Ma on się przyczynić do podnoszenia jakości i zwiększenia atrakcyjności szkolnictwa i kształcenia zawodowego w Europie [14].
•Program Grundtvig – dotyczy niezawodowej edukacji osób dorosłych i wspiera współpracę na poziomie europejskim w tym obszarze. Skierowany jest do różnych organizacji zajmujących się niezawodową organizacją dorosłych, zarówno słuchaczy jak i pracowników. Promuje współpracę w zakresie edukacji szczególnie osób dorosłych, pochodzących z grup wymagających szczególnego wsparcia (osoby niepełnosprawne, starsze, mniejszości narodowe i etniczne, osoby o niskich kwalifikacjach) oraz zamieszkujące tereny o utrudnionym dostępie do oferty edukacyjnej dla dorosłych [15].
Różne formy aktywności oferowane osobom w starszym wieku pozwalają im na realizację zadań wynikających z tego okresu rozwojowego, wykorzystywać swój twórczy potencjał oraz przekraczać pojawiające się ograniczenia natury osobistej lub społecznej. Czynnikiem motywującym do podejmowania tej aktywności jest niewątpliwie potrzeba dalszego samorozwoju.
Człowiek rozwija się w każdym wieku, a rozwój w wieku dorosłym łączy się z nasilonym doświadczeniem starzenia się oraz perspektywą zbliżającej się śmierci. Czynniki te stymulują psychikę do zmian i tworzenia nowych, złożonych struktur [16: 13]. Koncepcja pomyślnego starzenia się wpisuje się w paradygmat rozwoju ukierunkowanego na aktywność życiową w każdym okresie życia [17: 165], poprzez podejmowanie zadań i pokonywanie kryzysów.
Dorosłość człowieka mierzona jest nie tylko latami jego życia, ale także jego stawaniem w prawdzie o sobie, innych ludziach i otaczającym świecie, gotowości do poświęceń i cierpliwym znoszeniu przeciwności [18:17]. Przygotowywanie jednostki do chętnego podejmowania samowychowania ku odpowiedzialnej dorosłości stanowi niezwykle trudne zadanie, które należy rozpocząć, już od najmłodszych lat życia każdego człowieka.
W powszechnej opinii nadal funkcjonują negatywne stereotypowe przekonania o seniorach, zgodnie z którymi osoby starsze nie są w stanie normalnie funkcjonować, mają zmniejszone oczekiwania dotyczące długości życia, będą odnosić małe korzyści z działań terapeutycznych, mają ograniczone zdolności wyrażania swoich potrzeb i preferencji [19: 26-31].Zmiana obrazu starzenia się oraz stereotypów z nim związanych możliwa jest tylko poprzez edukację dzieci i młodzieży. Edukacja oparta na złożeniach, iż dzieciństwo jest kolebką długowieczności, a zdolność jednością do wczesnego podjęcia procesu adaptacji do starości długowiecznej, stanowi warunek do zmiany postaw społecznych wobec starzenia się i starości [20: 38]. Akceptacja społeczna w połączeniu z edukacją stwarza obszar działań niwelujący różnice zarówno intelektualne jak i adaptacyjne między pokoleniami, chroniąc seniorów przed pogłębiającym się dystansem kulturowym.
Współczesne badania wskazują, iż w momencie zaprzestania przez człowieka aktywizacji intelektualnej, istnieje możliwość ponownego nauczenia się tej czynności [21]. Osoby stale poszerzające swoją wiedzę i umiejętności sprawniej funkcjonują w codziennym życiu, lepiej zaspokajają swoje potrzeby i radzą sobie z trudnościami oraz przeciwnościami losu. Aktywność edukacyjna, będąca swoistym stylem życia osób starszych, nosząca znamiona regularności i stałości działań, a także trwałość satysfakcji jako istotny czynnik motywujący, to forma skutecznie przeciwdziałąjąca niekorzystanym zjawiskom apatii, depresji, izolacji i łączącemu się z nimi poczuciu bezużyteczności. Dzięki zaspokajanej potrzebie samorozwoju i realizacji siebie jest formą profilaktyki patologii życia społecznego [9: 278-279] w starości poprzez pogłębianie wiedzy i własnych horyzontów myślowych.
Wspieranie motywacji do działania u osoby starszej, odpowiednie jej aktywizowanie może się odbywać poprzez podbudowywanie jej poczucia własnej skuteczności[16: 70] oraz wskazywania mocnych stron i ich związku z osiąganiem samozadowolenia.
Twórczymi możliwościami dysponują wszystkie jednostki, przy czym są one zwykle nie tylko niewykorzystane, ale często po prostu nieodkryte. Osoba twórcza to taka, która wykazuje kreatywne podejście do życia. Charakteryzuje ją aktywność, ciekawość świata, otwartość na informacje, gotowość do podejmowania ryzyka, zdystansowanie do przeżywanych problemów i trudności [22: 196-197]. Kreatywność z kolei to postawa, nieprzesądzającą o tym, że człowiek musi tworzyć dzieła artystyczne, ale polega na rozwijaniu talentów w dowolnej dziedzinie. Kreatywność stanowi przeciwwagę dla „pustki egzystencjalnej” pozywając na oderwanie się od przykrych doznań samotności
i odnalezienie radości życia w twórczej pracy dla innych i samych siebie [23: 280-283].Powszechnie uważa się, iż ludzie z upływem lat stają się mniej twórczy i kreatywni. Wolniej się uczą niż młode osoby, tracą adaptacyjne zdolności, nie są w stanie sprostać nowym sytuacjom i wyzwaniom jak za czasów swojej młodości. Mniejsze tempo uczenia się seniorów można wyjaśnić chociażby brakiem praktyki, odmiennym stylem uczenia się, czy niedostatkiem motywacji. Zaś fałszywość stereotypu narastających wraz z wiekiem trudności dostosowawczych to skutek zderzenia z ogromem zmian (przejście na emeryturę, wdowieństwo, choroba, samotność), którym człowiek musi sprostać wraz z upływem swojego życia [24: 75-76].
Coraz częściej promuje się postawy społeczne, które uwzględniają potencjał tkwiący w okresie starości. Dostrzega się tutaj możliwości tych osób na realizację talentów, marzeń, czy szeroko pojmowaną samorealizację [25]. Dodatkowym atutem są również zyski społeczne, wynikające z otwarcia się na potencjał późnej dorosłości, gdzie seniorzy są nośnikiem wielu wartości rodzinnych, religijnych, patriotycznych, czy obywatelskich [26: 18].
Wielu artystów w starszym wieku (chociażby Michał Anioł, Tycjan, Verdi, Gandhi, Galileusz, Kant) wniosło wspaniały wkład w liczne dziedziny nauki, literatury i sztuki. Przykłady te oraz współczesne badania [27: 14] potwierdzają, że z wiekiem kreatywność nie tylko nadal się utrzymuje, ale również może wzrastać. Kreatywność przestaje być domeną artystów i naukowców, zaś staje się najbardziej pożądanym elementem samoświadomości jednostki [28]. Twórcze dzieło stanowi nie tylko wytwór materialny, ale także nowe idee, rozwiązania problemów czy kierowanie własnym rozwojem. Przekonanie, że twórczość człowieka jest treścią osobowości, wynika z założenia o istnieniu cech, które choć jeszcze nie doprowadziły do wytworu twórczego, to taki potencjał w sobie zawierają [29: 26]. Wymiarem twórczego zachowania się człowieka jest transgresja, oparta o przekonaniu możliwości przemiany jego samego. To zdolność zobaczenia problemu z wielu stron, dostrzeżenia innych jego uwarunkowań, wyjścia poza przyjęte definicje sytuacji i jej restrukturyzacje, to gotowość do odstąpienia od konwencjonalnych strategii [30: 163].
Osoby starsze witalne i pełne życia są bardziej kreatywne w sposobie funkcjonowania społecznego, zdolne do uczenia się od młodszych generacji, a także chętne do opieki nad innymi osobami, przekazywania im swojej wiedzy oraz wspierania w rozwoju. Aktywność osób starszych działa na zasadzie sprzężenia zwrotnego [17: 82-84], jest wyrazem udzielania pozytywnej odpowiedzi na zadania wynikające z danego okresu życia, a jednocześnie umacnia poczucie własnej wartości jednostki stając się siłą napędową jej dalszego rozwoju.
Edukację człowieka dorosłego należy rozpatrywać przede wszystkim w kategoriach wyzwań i szans. Pedagogika i psychologia rozwoju człowieka wskazują na ogromny potencjał rozwojowy jednostki dojrzałej, który uwarunkowany jest posiadaną i rozwijaną potrzebą samorealizacji.
Szerokie rozumienie edukacji jako procesu całożyciowego uczenia sięwykraczającego poza instytucje, realizowanego na tle życia jednostki klasyfikuje ją jako istotę uczącą się przez całe życie – homo educandus. Nauka immanentnie związana z życiem łączy się równocześnie z procesem ludzkiego rozwoju i zmierzaniu ku pełni człowieczeństwa. Życie ludzkie, rozwój i uczenie się stanowią swoistą triadę ontologiczno-antropologiczną określającą człowieczeństwo [31: 26-28].
Społeczna świadomość edukacji permanentnej stwarza szansę na aktywną starość, w której dojrzały człowiek będzie umiał określić własną tożsamość oraz twórczo rozwiązywać zadania i problemy napotykane w kolejnych etapach życia. Pomyślne starzenie się (successfulaging) [16: 14] stanowi więc wyzwanie nie tylko dla każdego człowieka, ale również jego najbliższego środowiska: osób bliskich i profesjonalistów zajmujących się pomocą, wsparciem i rozwojem osób starszych.
Literatura:
